Lejyonlar, Roma’nın önce İtalya’yı, sonra da en geniş çağında İskoçya’dan Büyük Sahra’ya, İspanya’dan Basra Körfezi’ne kadar uzanan büyük imparatorluğu kurdukları askeri birlikleriydi, Her lejyon ortalama 6000 kişiye ulaşabilirdi. Her lejyonda, ilk sırada dört, ikinci ve üçüncü sıralarda üçer olmak üzere 10 cohors bulunurdu (cohors= 300 kişi).

Yedi lejyonun yanyana gelen 25.000 kişilik ağır piyadesi, 2,5 km’lik bir cephe oluştururdu. Roma devleti işgalci niteliğini yitirip topraklarını savunan bir güce dönüşürken, cohors’un gücü 500-600 kişiye yükselmişti.

Lejyonlara ünlü esnekliğini ve gücünü veren iki piyade silahı vardı: 2 metre uzunluğunda bir mızrak (pilum) ve 50 santimlik enli ve ağır bir kılıç (gladius). Korunma amacıyla her lejyoner bir miğfer takar, bedenin üstünü koruyan kösele bir zırh giyer ve dışbükey bir kalkan da taşırdı.

Lejyonlar, ilk başta Roma ve İtalya’dan, daha sonraları fethedilen topraklardan ve lejyonların sınırlardaki sabit üslerine yakın yerlerden toplanan askerlerden oluşurdu. Roma imparatoru liderliğindeki bütün askerler profesyoneldi ve 25 yıl hizmet görürlerdi.

Tarihi kaynaklardan ve daha önemlisi kitabelerden ve arkeolojiden bunların nerede üslendiklerini, kimlerden oluştuklarını, bir eyaletten diğerine nakillerini, hangi savaşa katıldıklarını ve iç örgütlenmelerini bilmekteyiz. Kalelerinden çoğu kazılıp ortaya çıkarıldığı için de, askerlerin günlük yaşantılarını, ne yediklerini ve hangi silah ve teçhizatı kullandıklarını biliyoruz.

Bazı lejyonlar 400 yıldan fazla ayakta kalmışlar, unvanları ve personel kaynakları değişmiş, kendileri değişen koşullara ayak uydurmuşlar, aradan on yıllar ve yüzyıllar geçerken baskılara ve tehditlere karşı koyabilmişlerdir. Bazılarının yaşam süreleri çok daha kısa olmuş, savaşlarda kırılmışlar, yenildikleri ya da itaatsizlik ettikleri için dağıtılmışlardır.

Örneğin, üç lejyon (XVII, XVIII ve XIX) vali Quinctilius Varus liderliğinde 9 yılında Almanya ormanlarında kaybolmuştur. Bu olay, Roma tarihlerine “Varian Felaketi” olarak geçmiştir. Bu lejyonların rakamları bir daha hiç kullanılmamıştır.

Olay, tarihi yazarlarca, özellikle yaşlı imparator Augustus üzerindeki etkisi nedeniyle kayıtlara geçmiş ve yenilgi alanının bir kısmı 1987’de metal detektörü kullanan bir İngiliz subayı tarafından Osnabrück’ün kuzeyindeki Kalkriese’de bulunmuştur.

I. Germanica Lejyonu (“Cermenler Galibi”), IV Macedonica (“Makedonlar Galibi”), XV Primigenia (“İlk Doğan”), XVI Gallica (“Galyalılar Galibi”) ve V Alaudae (“Tarlakuşları”) 69 yılı (Dört İmparatorlar Yılı) içsavaşında kaybeden tarafta oldukları için ya dağıtılmışlar (I, V ve XV) ya da kazanan taraf olan Flavian hanedanına sadakati belirten yeni bir ad altında (Flavia) yeniden düzenlenmişlerdir (IV ve XVI).

Çağdaş araştırmacılar bazı lejyonların tarihi kayıtlardan bir anda yok olmasının nedenini bulabilmiş değillerdir. XXI. Rapax (bir kuşun avına saldırıp “kavraması” anlamında) lejyonu, 1. yüzyılın sonlarına doğru ortadan kaybolmaktadır. Bu lejyon hakkında bir daha bilgi yoktur.

Tuna sınırında olan lejyon, çağdaş Romanya’nın Daçlar’ına karşı 86-92 savaşında yok edilmiş olabilir. Kökenlerini Galatya (Orta Anadolu) Kralı Deiotarus’un İÖ 1. yüzyılda toplayıp teçhiz ettiği birlikten alan XXII. Deiotariana lejyonundan en son 119 yılında Mısır’da haber alınmıştır. Lejyonun Yahuda’da Bar Kohba’nın liderliğindeki 132-5 ayaklanması sırasında savaşta eriyip yok olduğuna inanılmaktadır.

IX. Hispana lejyonunun kaybolması, onyıllardır Roma tarihi araştırmacılarını meşgul etmiştir ve kamuoyunun hayalinde “kayıp” bir lejyonun en üstün örneği olarak kalmıştır. Kökeni İÖ 58’den 49’a kadar Jul Sezar liderliğinde savaşan bir lejyona dayanan Dokuzuncu, bir süre İspanya’da hizmet gördüğü için Hispana adını almıştır.

İÖ 13 yılında Balkanlar’a nakledilen Lejyon, bir süre bugünkü Hırvatistan’da kalmış, sonra 43 yılında Britanya’ya gönderilecek güce katılmış ve ondan sonra da yeni Britannia eyaletinin garnizonunun bir parçası haline gelmiştir.

Bu lejyonun Britanya’daki faaliyetleri kısmen bilinmektedir: 60 yılı civarında bulunduğu Lincoln’da bazı askerlerinin mezartaşları günümüze kadar kalmıştır. Yine kalan mezartaşlarından lejyonun 70 yılında York’ta olduğu anlaşılmaktadır.

Lejyon, vali Julİus Agricola liderliğinde Kuzey Britanya’ya başarılı seferler yapmış ve lejyonun askerleri 83 yılında Kuzeydoğu İskoçya’da Mons Gtaupius’ta kazanılan büyük zaferde görev almış olmalılardır. Lejyon bundan sonra York’a dönüp 107-8 yılında Ouse Nehri üzerindeki yeni taş kalenin kapılarından birini inşa etmiştir.

Dokuzuncu lejyonun son yıllarını ve aniden ortadan kayboluşunu belirlemek amacıyla çeşitli kuramlar ileri sürülmüştür. Son zamanlara kadar lejyonun Britanya’da, belki de kuzey sınırlarında 115-17 yılları arasında çıkan karışıklıklarda imha edildiği kabul ediliyordu. Yeni imparator Hadrianus 122 yılında Britanya’ya muhtemelen Dokuzuncu’nun yerini alması için VI. Victrix (“Muzaffer”) lejyonunu göndermiştir.

Bir kurama göre, kuzeye doğru ilerleyen lejyon Kuzey Britanya’nın İskoç sisleri arasına girmiş ve bir daha dönmemiştir. Kamuoyunca benimsenen bu görüş Rosemary Sutcliff’in Dokuzuncu’nun Kartalı (1954) romanına konu olmuştur. Roman adını Hampshire’da Silchester’de bulunmuş küçük bir bronz kartaldan almış, yazar bunu Dokuzuncu Lejyon’un kartallı bayrağı olarak kabul etmiştir.

Silchester’de bulunan kartal büyük bir olasılıkla tanrı Jüpiter’in ya da bir imparatorun kült heykeline aittir. Zaten kartalın biçimi, sikkelerde ve röliyeflerde görülen kartal amblemine benzememektedir.

Dokuzuncu’nun kitabelerde yer alan subay ve askerlerinin mesleklerinin ayrıntılı bir incelemesi lejyonun 115-17 yıllarında kaybolduğu görüşüne gölge düşürmektedir. Yakın zamanlarda elde edilen bazı bulgulara göre lejyonun ya da bir kısmının Romalıların Aşağı Cermenya eyaletinde Nijmegen garnizonunda bir süre bulunduğu anlaşılmıştır. Ancak bunun tarihi kesin değildir.

Bazıları lejyonun daha doğuya, Kapadokya’da Fırat sınırına, hatta Yahuda’ya gidip orada son bulduğunu iddia etmişlerdir. Kısacası, ne olduğu konusunda yeterli bilgimiz yoktur. Britanya’da kaybolduğunu ya da dağıtıldığını gösteren bir kanıt yoksa, bunun aksini gösteren sağlam bir kanıt da yoktur. Olay halen çözümlenmeyi beklemektedir.

(19)